 |
|
 |
Вайна ў 2(3)-1999 . |
|
|
       |
|
|
|
|
Вайна ў 2(3)-1999 . |
|
|
|
|
|
прабел |
Віктар Мухін
|
|
Да вайны беларуская опэра разьвівалася як складнік савецкае опэры. У кірунку, дыктаваным Саюзам кампазытараў ды запатрабаваньнямі ваеннага часу, беларускія кампазытары й выканаўцы працягвалі працаваць і пасьля адступленьня чырвонага войска зь Беларусі ды эвакуацыі часткі Беларускага Дзяржаўнага акадэмічнага Вялікага тэатру опэры й балету ў глыб Расеі. У той самы час пазасталыя ў акупаваным немцамі Менску беларускія музыкі стварылі шэдэўры нацыянальнага музычнага мастацтва, у тым ліку і опэры.
Беларуская Опэра ў Расеі Наступ гітлераўскага войска быў нагэтулькі імклівы, што першымі здолелі ўцячы толькі савецкія кіраўнікі Рэспублікі, а гэтаксама іхныя сем’і. Для дзеячоў культуры й мастацтва, ужо ня кажучы пра шараговае жыхарства, акупацыя сталася гэткаю ж раптоўнаю, як і ўдар маланкі. Вайна распачалася ў той час, калі акторы Беларускага Дзяржаўнага Вялікага тэатру опэры й балету былі ў адпачынку. Частку зь іх мабілізавалі ў савецкае войска, а рэшта апынулася ў франтавых канцэртных брыгадах, альбо часова далучылася да іншых творчых групаў. Але ўжо на пачатку 1942 году беларуская трупа зьбірае свой творчы калектыў у Горкаўскім опэрным тэатры імя А.Пушкіна. Перад ад’ездам з Масквы група беларускіх выканаўцаў на чале з Л.Александроўскай дала некалькі канцэртаў у вайсковых частках, шпіталях і канцэртнай залі імя П.Чайкоўскага. Апроч эўрапейскае й расейскае клясыкі былі выкананыя найбольш папулярныя фрагмэнты зь беларускіх опэраў: арыі Конрада й Надзейкі з „Кветкі шчасьця“ А.Туранкова, арыя Кузьміча з опэры „У пушчах Палесься“ А.Багатырова, дуэт Міхася й Марысі зь першага акту опэры „Міхась Падгорны“ Я.Цікоцкага. Гэтаксама прагучалі й хоравыя фрагмэнты зь беларускіх опэраў у выкананьні хору Дзяржаўнага музычнага тэатру імя К.Станіслаўскага й У.Неміровіча–Данчанкі. Гэтыя канцэрты артыстаў Беларускага опэрнага тэатру ў Маскве называлі „другою дэкадаю беларускага мастацтва“. У Горкім трупа беларускіх артыстаў налічвала 50 салістаў, якія выконвалі асобныя партыі ў спэктаклях тэатру імя А.Пушкіна. На жаль, ствараць спэктаклі ўласнымі намаганьнямі калектыў Беларускае Опэры на той час яшчэ ня мог. Л.Александроўская прыгадвае: „Не было ні хору, ані балету, ані аркестру, ані дэкарацыяў, ані строяў“ (Александроўская Л. У дні Айчыннай вайны // Звязда. 1944. 30 сьнежня). Аднак на той час была зробленая першая спроба ўласных магчымасьцяў. З дапамогаю горкаўскага тэатру беларускія артысты паказалі свой першы вайсковы спэктакль — опэру П.Чайкоўскага „Яўген Анегін“, а пасьля шчэ „Сэвільскага цырульніка“, „Кармэн“, „Травіяту“, „Рыгалета“, „Русалку“ й „Князя Ігара“. Зь беларускага рэпэртуару ставілася інсцэнаваная сюіта беларускіх народных песьняў, урыўкі з опэраў А.Туранкова, Я.Цікоцкага ды інш. Ад 1 ліпеня да 15 чэрвеня 1942 году творчы калектыў тэатру вёў актыўную канцэртную чыннасьць праз выступы з тэматычнымі канцэртамі „Беларускае мастацтва“ ў Горкім ды ў шпіталях суседніх расейскіх гарадоў. У чэрвені 1943 году ЦК КП(б)Б зьвярнуўся ў ЦК ВКП(б) з дакладною нотаю наконт аднаўленьня Беларускага тэатру опэры й балету як самастойнага творчага калектыву. Было сказана, што трэба адклікаць беларускіх артыстаў зь іншых тэатраў ды скамплектаваць тэатар патрэбнымі кадрамі, а гэтаксама разгледзець рэпэртуарны плян. Паводле загаду Камітэту па справах мастацтваў Савету народных камісараў БССР ад 21 кастрычніка 1943 году тэатар пераведзены з Горкага ў горад Каўроў ва Ўладзімерскай вобласьці, дзе пачаўся новы пэрыяд у гісторыі Беларускае Опэры. У тамтэйшым клюбе „Мэталіст“ была атрыманая сцэнічная пляцоўка. Трупа паступова вяртала як ранейшыя выканальніцкія й опэрна–пастаноўніцкія кадры, гэтак набывала й новых артыстаў. Мастацкім кіраўніком тэатру й галоўным дырыжорам стаецца таленавіты опэрны пастаноўнік А. Брон. У Каўрове гледачу поруч зь „Яўгенам Анегіным“ і „Сэвільскім цырульнікам“ паказалі опэру „Чыо–Чыо–сан“ Дж. Пучыні, гэтаксама рабіліся выезды да працоўных калектываў, шпіталяў, а праз Агульнасаюзную радыёстанцыю на адкрытых канцэртах у Маскве беларускіх выканаўцаў чулі далёка па–за межамі месца выступу. Працягвалася праца над опэрай Я. Цікоцкага „Алеся“. Вызваленьне Беларусі з–пад немцаў пацягнула вяртаньне артыстаў у Беларусь. Перад вызваленьнем сталіцы артыстамі былі дадзеныя 20 канцэртаў для жыхарства гораду, 60 выступаў у шпіталях і вайсковых частках, 3 — для змагароў Першага Беларускага фронту. Па вызваленьні Менску калектыў Беларускае Опэры вяртаецца ў горад. Аднак давялося пачынаць працу ў дужа цяжкіх умовах. Будынак тэатру на колішнім Траецкім пляцы быў разбураны авіяцыйнаю бомбай, скінутай на пачатку вайны, маёмасьць разрабаваная й зьнішчаная, таму тэатру давялося часова месьціцца ў ацалелым акруговым доме савецкага войска. Будынак той ня быў прыстасаваны да патрэбаў тэатру: аркестар змушана разьмяшчаўся ў глядзельнай залі, ня мелася тэатральнага рэквізыту, адпаведнае сцэнічнае тэхнікі, ня цалкам скамплектаваны быў і хор. Умовы для артыстаў былі невыносныя — рэпэтыцыйная заля грэлася „буржуйкаю“, што дужа дыміла, а ў перапынках, нягледзячы на моцныя маразы, даводзілася адчыняць вокны. Людзі хварэлі й мелася шмат траўмаў, кватэраў не ставала й артысты жылі проста ў тэатры. Увечары рэпэтыцыі адбываліся без электрычнасьці, і балетмайстар з капцілкай у руках, прысеўшы, поўзаў па падлозе залі за артыстамі, каб разгледзець, як яны выконваюць рухі (Музычны тэатр Беларусі: 1917—1959 гг. Мн., 1993. С. 305). Нягледзячы на тое, да 1944 году трупа ўлучала 500 чалавек, салісты засталіся ранейшыя, асноўныя ж ролі выконвалі сьпевакі Л.Александроўская, Л.Аляксеева, А.Арсенка, І.Балоцін, М.Дзянісаў, В.Лапін, Р.Млодак, І.Мурамцаў, дырыжорам быў М. Шнэйдэрман, рэжысэрам — У. Шахрай, хоравым майстрам — А.Бельскі. У трупу прыйшлі новыя выканаўцы С.Ганчароў, В.Левандо, С.Маратаў, Ю.Матраеў, В.Пятрова, В.Фурс. У той жа час у віхуры вайны загінулі дырыжор Беларускае Опэры М.Балазоўскі, артысты В.Каліноўскі, С.Трахановіч, Р.Шапіра, П.Жэзмэр. Опэра „Алеся“ Я.Цікоцкага, прэм’ера якое адбылася 24 сьнежня 1944 году, хоць і была створаная ў часе вайны, мае дачыненьне ўжо да новага пэрыяду — паваеннага часу. Гэтай опэры наканаванае было доўгае і шчаснае жыцьцё. Беларуская опэра ў часе вайны разьвівалася ў агульнай плыні савецкага опэрнага мастацтва, нацыянальнае аблічча зусім не выяўлялася, а калі й зьяўляліся нейкія ўзгадкі пра Беларусь, дык хіба толькі ў надзейных з гледзішча цэнзуры творах — „нацыянальных па форме, сацыялістычных па зьмесьце“. Вышэйзгаданы выступ беларускіх выканаўцаў у маскоўскай Канцэртнай залі імя П. Чайкоўскага газэта „Правда“ схарактарызавала гэтак: „Канцэрт беларускага (тут і далей вылучана мною — В.М.) мастацтва... стаўся цудоўнаю праяваю нязломнае, жыцьцёвае моцы савецкага народу... У цяжкую часіну вайны й выпрабаваньняў савецкі народ працягвае будаваць сваю культуру...“ (Правда. 1942. 19 траўня.)
|
|
Найбольш цікавая для нас і дагэтуль слаба асьветленая на Бацькаўшчыне чыннасьць беларускіх музыкаў пад нямецкай акупацыяй у Генэральнай акрузе „Беларусь“, а найперш — Міколы Шчаглова–Куліковіча (1897—1969). Гэты пэрыяд слаба асьветлены ў гісторыі беларускага тэатру, а ўся літаратура выдадзеная на эміграцыі. Фундамэнтальная праца „Музычны тэатр Беларусі: 1917—1959“ (Мн., 1993) толькі згадвае імя гэтага выбітнага кампазытара ды спасылаецца на „адсутнасьць у Беларусі неабходных біяграфічных, архіўных зьвестак і асабліва музычнага матар’ялу“, што „не дае магчымасьці аўтарам зрабіць вычарпальны аналіз і арганічна ўвесьці творы М. Шчаглова–Куліковіча ў агульны працэс разьвіцьця беларускага мастацтва“. Ніжэй пойдзе гаворка пра беларускае опэрнае мастацтва ў паднямецкай Беларусі, што грунтавалася на „нацыянальна–гістарычным сюжэце з шырокім скарыстаньнем фальклёрных крыніцаў... і ўяўляе адзін з тых кірункаў беларускага опэрнага мастацтва, якому ня лёсіла асягнуць сталасьці на савецкай опэрнай сцэне“ (Музычны тэатр Беларусі: 1917—1959 гг. Мн., 1993. С. 246). Беларускія дзеячы ўбачылі ў немцах вызвольнікаў ад польскага шавінізму й савецкага таталітарызму. Немцы паступова ўсьведамлялі неабходнасьць супрацоўніцтва зь мясцоваю інтэлігенцыяй, якая не адмаўлялася ад кожнага шанцу зрабіць нешта на карысьць роднага краю. Людзі спачатку ўспрынялі немцаў проста як чарговых акупантаў — пасьля савецкіх ды польскіх. Кожная магчымасьць працаваць дзеля Беларусі мусіла быць скарыстаная, нават калі трэ было ісьці на супрацоўніцтва з чужынцамі. Менавіта гэта трэба мець наўвеце, калі глядзім на падзеі таго часу. Ня быў выняткам у агульнай плыні адраджэньня нацыянальнае культуры пэрыяду другое сусьветнае вайны й беларускі тэатар, улучна з опэрай. Дапамагаюць уявіць ролю беларускага тэатру, і ў прыватнасьці опэрнага мастацтва, радкі з артыкулу „Творчыя праблемы беларускага тэатру“ ведамага музыказнаўцы Вячаслава Селяха з часапісу „Новы шлях“ (№ 1 (37), студзень 1944 году): „Сярод наймагутнейшых сродкаў ажыцьцяўленьня тых вялізарных заданьняў, што паўстаюць сяньня ў галінах адбудовы нашае бацькаўшчыны, тэатар займае адно з адказных мейсцаў. Сутнасьць тэатральнага мастацтва тая, што яно зьяўляецца моцнай зброяй у заваёве думак і пачуцьцяў чалавека, у абуджэньні і арганізацыі ягоных імкненьняў, ягоных жаданьняў. Тэатар мабілізуе гэтыя думкі ў тым ці іншым кірунку, абуджае пэўныя эмоцыі і станоўка афармляе пэўны і непахісны сьветапагляд. Праз гэта ўсякі запраўдны тэатар, а гэта значыць і наш Беларускі тэатар зьяўляецца пэўным фактарам, які можа і павінен адыграць значную ролю ў вадбудове на руінах старога, нядаўна мінулага нашае бацькаўшчыны“. Цікавы погляд аўтара на стан беларускага тэатру па прыходзе ў Менск немцаў і праз тры гады пасьля таго: „Калі першы пасьля вызваленьня пэрыяд у працы Беларускага тэатру ў Менску быў пераважна арганізацыйны, калі зьбіраліся і згуртоўваліся патрэбныя сілы, калі тэатар ня меў тады яшчэ магчымасьці ставіць у сваёй творчасьці пэўныя праблемы, дык сяньня, у трэйці год існаваньня тэатру, гэтыя праблемы паўсталі перад тэатрам ува ўсю веліч і патрабуюць неадкладнай гарачай і станоўкай працы“. Галоўнаю справаю тагачаснага беларускага тэатру бачылася асьвета: „Нашае першае і галоўнае заданьне ў вадбудове нашае нацыянальнае культуры, — гэта ачысьціць наш побыт, нашае жыцьцё ад бальшавіцкае спадчыны і перш за ўсё ачысьціць псыхалёгію таго чалавека, які сфармаваўся пры бальшавізьме (…) Тэатар агітуе, тэатар захапляе, тэатар вабіць і абуджае пэўныя эмоцыі і пачуцьці. Тэатар павінен паказваць усю жудасьць і брыдоту савецкай рэчаіснасьці, зь якой некаторыя ў свой час зжыліся, нібы з нармальным зьявішчам. Трэба абуджаць у сэрцах нашага народу высокі запраўдны патрыятызм і бязьмежную любоў да нашае бацькаўшчыны. Паказаць на сцэне ў мастацкіх вобразах гістарычных герояў–патрыётаў, як, прыкладам, Кастусь Каліноўскі, як князь Полацкі Ўсяслаў і інш.“ Беларуская опэра ў паднямецкім Менску пайшла ў кірунку паказу слаўнага й багатага мінулага. Вячаслаў Селях, ацэньваючы стан беларускае нацыянальнае опэры на пачатку 1944 году, піша: „Перад опэрай стаіць вельмі складаная і вельмі адказная праблема выхаваньня і перавыхаваньня чыстага музычнага парадку, асабліва нашага маладога пакаленьня, якое расло пры бальшавікох і набывала свой эстэтычны густ на розных савецкіх “дрындульках”, што ўпарта выціскалі з жыцьця нашую мілагучную беларускую народную песьню і ейную прыгожую мэлёдыю. Адны забываліся на нашую родную песьню і музыку, а іншыя, маладзейшыя, шмат чаго з гэтага прыгожага народнага песеннага фальклёру і ня ведаюць. Задача опэры ўваскрашаць усё каштоўнае, прапагандаваць і падаваць у магчыма прывабным, высакамастацкім выкананьні. Творы нашых слаўных кампазытараў, як “Купальле” Туранкова ды “Лясное возера” Шчаглова даюць найлепшы матар’ял, каб на ім выхоўваць добры мастацкі густ, даваць эстэтычную асалоду, абуджаючы адначасна нацыянальныя пачуцьці“.
|
|
У беларускай музыцы таго часу вылучаецца постаць Міколы Шчаглова–Куліковіча, які вёў рэй у беларускім опэрным мастацтве 1941—44 гг., а пазьней займаў выбітнае месца на эміграцыі. Яшчэ ў даваенны час у 1938 годзе ён напісаў опэру „Кацярына“ (няскончаная, лібрэта М.Клімковіча), што на Першай дэкадзе беларускае літаратуры й мастацтва ў Маскве была паказаная гледачу ў канцэртнай вэрсіі на сцэне тэатру імя К. Станіслаўскага й У.Неміровіча–Данчанкі. У той самы пэрыяд кампазытар актыўна выступаў на бачынах штотыднёвіка „Літаратура і мастацтва“ з артыкуламі па праблемах разьвіцьця беларускае музыкі, у прыватнасьці, а для нас гэта вельмі істотна, нацыянальнае опэры. Кампазытар не эвакуяваўся зь Менску, а застаўся ў горадзе, калі той занялі немцы. Тут ён узначаліў музычны аддзел Беларускае Культурнае Рады й Беларускага Культурнага Згуртаваньня, пры якіх у 1942—44 гг. была арганізаваная й дзеіла сэкцыя музычных працаўнікоў Беларусі — кампазытараў, музыказнаўцаў, дырыжораў, рэгентаў, музыкаў, сьпевакоў. Да сэкцыі належалі такія відныя й заслужаныя дзеячы беларускага музычнага мастацтва, як кампазытары А.Туранкоў, М.Равенскі, Р.Самохін, М.Іваноў, А.Спаскі, опэрны рэжысэр Вастокаў, салісты опэры Лазараў, Пукст, Чамярысава, Купцэвіч, Бандарэнка, Касьценіч, Вержбаловіч, Шчаціхін, Швайка й шмат іншых. Адны зь іх пісалі новыя музычныя творы, а ў тым ліку опэры й апэрэты: Самохін — опэру „Каваль–ваявода“ (паводле А. Міровіча), Равенскі — апэрэту „Залёты“ (паводле В.Дуніна–Марцінкевіча), Іваноў — дзіцячую опэру „Мухамор“ (паводле вершаванае казкі М.Танка) (А.Калубовіч. Мікола Шчаглоў (Куліковіч) // Беларускі сьвет. № 15 (44), 1984. С.5). Фактычна ж музычным жыцьцём акупаванага Менску кіраваў Мікола Шчаглоў–Куліковіч ды асабіста браў чынны ўдзел у арганізацыі Менскага опэрнага тэатру, быў у ім дырыжорам сымфанічнае аркестры. Але асноўная ягоная роля ў азначаны пэрыяд выяўляецца ў напісаньні дзьвюх опэраў, значэньне якіх неацэннае ў агульнай скарбонцы нашае культуры. Выдатны музыказнаўца й кампазытар А.Карповіч дае ў зьвязку з гэтым такую ацэнку творчасьці М.Шчаглова–Куліковіча: „Ён у сваёй творчасьці імкнецца знайсьці арганічнае адзінства мэлёдыі й гармоніі, сымфанізаваць народны музычны фальклёр, шукаць новыя фарбы на гукавой палетры народных інструмэнтаў, сродкамі сучаснай эўрапейскай сымфанічнай аркестры імкнецца перадаць іхнае гучаньне. Ён уздымае беларускую мэлёдыю на высокі мастацкі ўзровень кампазытарскае тэхнікі, глыбака і ўдумліва падыходзіць да захаваньня ў мастацкіх творах своеасаблівасьцяў беларускага калярыту. Творчая дзейнасьць М. Шчаглова–Куліковіча можа служыць прыкладам няўпыннае і ўпорыстае працы над праблемай народнасьці ў музыцы, праблемай, якая стала перад ім яшчэ ў часе першых спробаў засваеньня беларускае песьні“ (А.Калубовіч. Мікола Шчаглоў (Куліковіч) // Беларускі сьвет. № 15 (44), 1984. С. 10).
Туранкоў Побач зь імем Міколы Шчаглова–Куліковіча праходзіць постаць кампазытара А.Туранкова. Ён разам зь ім скончыў Маскоўскую Сынадальную Музычную Вучэльню ды меў падобны творчы шлях. Яшчэ ў 1932 годзе ён піша першую рэдакцыю опэры „На Купальле“ на тэкст Міхася Чарота, што з палітычных матываў аднак не была дапушчаная на сцэну (A. Karpovic. Matarjaly da historyji bielaruskaj muzyki. Chranalohija). У 1939 годзе ён перарабляе гэтую опэру ды піша другую ейную рэдакцыю і надае ёй новы назоў — „Кветка шчасьця“ (лібрэта П.Броўкі й П.Глебкі). У 1941 годзе ў Менскім тэатры была адноўленая першая рэпрэсаваная рэдакцыя ягонае опэры „На купальле“.
|
|
Досыць прыкметнае месца ў музычным жыцьці таго часу займае паэтка Натальля Арсеньнева. Яна супрацоўнічала зь Менскай Опэрай у гадох 1941—44 і пераклала на беларускую мову для пастаноўкі многія агульна ведамыя опэры, апэрэты й драматычныя творы, як „Кармэн“ Бізэ, „Яўген Анегін“ Чайкоўскага, „Зачараваная жалейка“ Моцарта, „Разьбіты кубак“ Кляйста, „Вольны стралец“ Вэбэра, „Цыганскі барон“ Штраўса, „Затонуты звон“ Гаўптмана, „Дзяды“ Міцкевіча ды іншыя. У тым ліку Натальля Арсеньнева сталася аўтарам лібрэта да дзьвюх опэраў Міколы Шчаглова–Куліковіча — „Усяслава Чарадзея“ ды „Ляснога возера“. Пра іхнае плённае супрацоўніцтва ўжо па сьмерці кампазытара паэтка прыгадвае: „Імя Міколы Куліковіча, Міколы Шчаглова зойме некалі бясспрэчна пачэснае месца ў гісторыі беларускае музыкі й культуры наагул. Ён увойдзе ў іх як вялікі й шчыры энтузыяст ды знаўца беларускага песеннага фальклёру, а таксама й як вельмі таленавіты й плодны творца–кампазытар, аўтар дзьвёх цудоўных беларускіх опэраў, дзе беларускі песенны фальклёр якраз вельмі багата скарыстаны. Опэры гэтыя — лірычнае, мэлядыйнае „Лясное возера“, не пазбаўленае, адылі, глыбака трагічных, драматычных момантаў, ды гераічная опэра „Ўсяслаў Чарадзей“. Апроч опэраў Натальля Арсеньнева зь Міколам Шчагловым–Куліковічам напісалі апэрэту „З выраю“, чым, аднак, іхнае супрацоўніцтва не абмежавалася — аднак гэта ня тычыцца тэмы нашых дасьледзінаў. У 1941—42 гг. Мікола Шчаглоў–Куліковіч стварае лірычна–рамантычную опэру зь беларускага жыцьця XIII ст. „Лясное возера“. Увэртура да опэры — яскравы музычны абраз, прасякнуты рамантычным успрыняцьцем прыроды. Шматкаляровую палітру эмоцыяў перадае ў гуках кампазытар — пяшчотную лірыку дзявочага каханьня, тонкае адчуваньне прыроды, бадзёры крок юнакоў–барацьбітоў за вольную Бацькаўшчыну, патрыятычны ўздым, эпічную шырыню й драматычную ўсхваляванасьць (А.Калубовіч. Мікола Шчаглоў (Куліковіч) // Беларускі сьвет. № 15 (44), 1984. С. 6, 14). У 1942—43 гг. яна ішла на сцэне Менскага опэрнага тэатру. Нельга не прывесьці тут словаў Натальлі Арсеньневай пра опэру: „“Лясное возера” было створана кампазытарам у першыя гады нямецкае акупацыі Беларусі. Памятаю, як сяньня, тыя галодныя й халодныя часы, калі я пісала да гэтае опэры лібрэта. Паэта, раўнуючы да кампазытара, бясспрэчна пакрыўджаны доляй. Слова бо шмат цяжэй успрымаецца слухачом, чымсьці музыка, дый імя ягонае ў агульным сутворы губляецца, памінаецца. Ды ўсё ж радасна, як ніколі было пачуць свае словы, прабуджаныя, ажыўленыя музыкаю Міколы Шчаглова. Мо таму, што ад першага знаёмства, ад першага сутыку нашых талентаў, мы нейкім дзіўным чынам знайшлі супольную мову, сугучнасьць, зразуменьне. Музыка кампазытара незвычайна зьлівалася з маймі словамі й думкамі. Mне здавалася, што каб я была й паэтам, і кампазытарам, я б сама лепшае музыкі да сваіх словаў напісаць не патрапіла. Асабліва падабалася мне працягненая як быццам чорнаю ніткаю праз усю канву опэры музычная тэма долі, трагічнага людзкога кону, тае долі, долі–чужаніцы, у якое „нельга адпрасіцца“, што „хоча — дорыць шчасьцем, хоча — гнець і ломіць, аж жыцьцё людзкое, як той колас зломіць“. „За аснову песьні аб долі, — працягвае Натальля Арсеньнева, — што выконваецца ў першым акце опэры квартэтам, а прыканцы вялікім хорам, кампазытар узяў народную песьню “Палыночак”, ператварыўшы яе сваім талентам у глыбака–трагічнае сьцьверджаньне людзкое бясьсільнасьці перад Конам. Памятаю, калі ў фінале опэры вялікі хор Менскага тэатру разам з салістымі сьпяваў над целам забітага дружыньнікам Данілаю князя: “Цябе, доля злая, праклінаюць… славяць, славяць, цябе, доля!” — сапраўды, як кажуць, мароз бег па скуры й балюча а моцна білася сэрца“. У 1942—43 гг. пішацца гістарычна–гераічная опэра з падзеяў ХI ст. „Усяслаў Чарадзей“. Яна мелася ў рэпэртуарным пляне Менскага опэрнага тэатру на 1944 год, пра што ў прэсе было пададзена для публічнага ведаму. У тэатры ішлі рэпэтыцыі. Але з–за акупацыі Менску й Беларусі савецкім войскам паставіць яе не пасьпелі. У канцэртным выкананьні ў 1943 годзе опэру перадавала менская радыёстанцыя, а 26 сакавіка 1944 году сцэна зь яе была паказаная ў Менскім тэатры на сьвяточным канцэрце пасьля ўрачыстае акадэміі, прысьвечанай сьвяту 25–га Сакавіка. Натальля Арсеньнева ўжо на эміграцыі прыгадвала часіны стварэньня опэры: „Не падвяла сугучнасьць нашых талентаў зь Нябожчыкам і ў іншай нашай супольнай працы — опэры “Ўсяслаў Чарадзей”, ці, як яе яшчэ называюць, “Князь Усяслаў Полацкі”. Разнастайнасьць, багацьце творчага таленту Міколы Шчаглова выявілася ў гэтым творы бадай ці шчэ не паўней. Гэта была опэра гераічная, і ў аснову ейную мною былі пакладзеныя ведамыя гістарычныя факты“. „Гісторыя беларускага народу на працягу вякоў была гісторыяй несьціханага, упорыстага змаганьня за свабоду й нацыянальную незалежнасьць. Ужо ад самога пачатку стварэньня беларускіх самастойных гаспадарстваў народ наш мусіў напружана й жорстка змагацца за свае межы і з суседзямі, і зь дзікімі вандроўнікамі, з наезьнікамі з усходу й захаду. У гэтым змаганьні й нарадзіліся першыя формы беларускага літаратурнага ды музычнага мастацтва“, — гэтыя думкі Міколы Шчаглова–Куліковіча, выкладзеныя ў адным зь ягоных шматлікіх артыкулаў, прысьвечаных беларускай музыцы й песьні, як найлепей тарнуюцца й да опэры „Ўсяслаў Чарадзей“. У яе ўплецены вобразны разьдзел пра змаганьне Полацкага княства — калыскі нашае дзяржаўнасьці — за незалежнасьць ды створаны велічны абраз князя Ўсяслава, які, як піша аўтар „Слова пра паход Ігаравы“: „Людзьмі кіраваў, князём гарады перадказаў, а сам па начох ваўком бегаў: з Кіеву ў Тмутаракань да петухоў забягаў, вялікаму Хорсу дарогу перасякаючы“ (пераклад Натальлі Арсеньневай). Опэры Шчаглова–Куліковіча належаць да новага этапу ў беларускім музычным мастацтве ды вылучаюцца сваім „манумэнтальным эпасам“ паводле трапнага вызначэньня музыказнаўцы Алеся Карповіча (А. Карповіч. Памяці Міколы Шчаглова (Куліковіча) // Беларускі сьвет. № 15 (44), 1984. С. 13). Прасякнутыя духам беларускага народу й беларускае прыроды, яны становяць творы цалкам сучасныя й з боку тэхнічнага майстроўства, якія па праву могуць заняць месца ў шэрагу эўрапейскіх узораў опэрнага мастацтва. Музыка па–майстроўску злучыў лепшыя традыцыі славянскай музычнай школы зь інтанацыйна–ладавым багацьцем беларускага народна–песеннага мастацтва, стварыўшы гэтым падставы заснаваньня беларускага нацыянальнага стылю ў музыцы, непаўторнага ў сваёй сьвежасьці й арыгінальнасьці (А. Карповіч. Памяці Міколы Шчаглова (Куліковіча) // Беларускі сьвет. № 15 (44), 1984. С.14). Па прыходзе саветаў імя Міколы Шчаглова–Куліковіча было надоўга сьцёртае з гісторыі беларускае музыкі. Будзьма спадзявацца, што ягоныя творы некалі будуць адноўленыя ў рэпэртуары нашага Нацыянальнага Вялікага тэатру опэры й балету. Гэты агляд разьвіцьця беларускае опэры ў 1941—44 гадох паказвае, што нягледзячы на разбурэньні й цяжкасьці ваеннага часу беларускія кампазытары, а найперш Мікола Шчаглоў–Куліковіч, стварылі й паставілі творы опэрнага мастацтва эўрапейскага ўзроўню, што займаюць пачэснае месца ў скарбонцы нашых нацыянальных культурных здабыткаў. Падрыхтоўка тэксту сталася магчымай дзякуючы ласкавай дапамозе кіраўніка “Беларускай капэлы” сп. Віктара Скарабагатава.
|
|
|
|
|
|
 |
да ЗЬМЕСТУ да Пачатkу СТАРОНКІ
|
E-mail рэдаkцыі: analityka@yahoo.com
Web-майстар: mk |